تحلیلی بر محاسبه قیمت تمام شده پول در بانک‌های ایران (مطالعه موردی شعب بانک سپه استان سمنان)

تحلیلی بر محاسبه قیمت تمام شده پول در بانک­های ایران

(مطالعه موردی شعب بانک سپه استان سمنان)*

علیرضا مسعودیان

[1]

احمد جعفری صمیمی[2]

علیرضا عرفانی[3]

اسمعیل ابونوری[4]

چکیده

در این تحقیق جهت تعیین عوامل تاثیرگذار بر قیمت تمام شده پول در بانک‌های سپه استان سمنان، به بررسی روابط بین بهای ‎تمام ‎شده ‌پول به­عنوان متغیر وابسته و هزینه سپرده بلندمدت، هزینه سپرده کوتاه‌مدت، هزینه پس‌انداز، هزینه‎های عملیاتی، نرخ ارز ، نرخ تورم و قیمت نفت به­عنوان متغیرهای مستقل در دوره زمانی 1380 تا 1395پرداخته شده است. با توجه به نتایج برآورد الگو به کمک نرم‌افزار Eviwesتورم عامل مهم و اساسی در قیمت تمام‌شده پول  بوده است. لذا برای کنترل و مدیریت بهای تمام‌شده‌پول باید به کانالهای افزایش تورم توجه داشت. بی ثباتی سیاسی یکی از عوامل مهم و تاثیرگذار بر نرخ ارز و تورم در اقتصاد ایران است که لازم است مقامات پولی و  بانک مرکزی  با همکاری دولت  با برنامه های مناسب برای کنترل نوسانات نرخ ارز و تورم اقدام نمایند.

واژه‌های کلیدی: قیمت تمام شده پول،  تورم ، هزینه عملیاتی، هزینه غیرعملیاتی، بانک.

طبقه بندی JEL: E31,C1, G20, G21

1- مقدمه

یکی از عوامل مهم که در افزایش بهای خدمات بانکی و تسهیلات پرداختی از سوی بانک­ها تأثیر دارد قیمت تمام پول در سیستم بانکی است که البته افزایش و کاهش این قیمت نیز به دلایل زیادی وابسته است.طی سال­های گذشته به­دلیل گران بودن تسهیلات بانکی که یکی از دلایل آن به گفته کارشناسان و فعالان بانکی بالا رفتن قیمت تمام شده پول در بانک­هاست. همواره باعث انتقاد مشتریان و فعالان اقتصادی از نظام بانکی شده است که تسهیلات گران بانک­ها در کنار مشکلات دیگرشان، آنها را با موانع زیادی مواجه کرده است (فلاح و مهدی­راد، 1389). تعیین عوامل تشکیل­دهنده بهای تمام شده محصول به نوع سازمان و فعالیت او بستگی دارد. قیمت تمام شده پول بیانگر مدیریت صحیح منابع و مصارف و هزینه‌های بانک می‌باشد و بانک‌ها و مؤسسات مالی نیز مانند هر بنگاه اقتصادی دیگرعلاوه بر خدمات‌دهی دنبال سوددهی و افزایش ثروت مالکان هستند، لذا ماهیت فعالیت‌های بانک‌ها سروکار داشتن آن با مفاهیمی نظیراعتبار، سیستم‌های پرداخت ونرخ‌های مختلف، این­گونه مؤسسات را در مدیریت صحیح سپرده‌ها که مهم‌ترین منابع بانک هستند جدی‌تر می‌نماید. بانک‌ها باید سپرده‌ها را به­گونه‌ای مدیریت و نگهداری نمایند که بتوانند علاوه بر اینکه در سررسیدهای مختلف پاسخگوی سپرده­گذاران باشند، پاسخگوی نیازهای مشتریان وام‌ها نیز باشند و بتوانند به موقع وجه مورد نیاز وام­گیرندگان را با نرخ معقول به­دست آنان برسانند (عطاران، 1391). با عنایت به نقش ویژه و حساس بانک­ها در نظام اقتصادی کشور، بروز هرگونه شوک،اختلال و یا ناکارآمدیدر سیستم اقتصادی مستقیماً بر فعالیت بانک­ها و مؤسسات مالی تأثیر داشته و وقوع پدیده­هایی نظیر تورم بالا و یاشوک ها و نوسانات قیمتی شدید در سایر بازارها مانند ارز به­طور مستقیم و غیرمستقیم بر هزینه­های عملیاتی و قیمت تمام شده پول و در نهایت سودآوری بانک­ها اثرگذار خواهد بود،ضمن آنکه به سبب وابستگی مالی بخش­های تولیدی به این نهاد مهم اقتصادی،هرگونه ناکارآمدی و یا بروز بحران در سیستم بانکی می­تواند بخش­های مختلف اقتصاد را با معضلات زیادی مواجه نماید. این پژوهش بر شناسایی و تجزیه و تحلیل منابع مالی مؤثر در کاهش هزینه‌های بانک و ترکیب مناسبی از منابع بانک که منجر به حداقل نمودن هزینه‌های بانک می‌شود متمرکز گردیده و دنبال راهکارهایی جهت تعیین ترکیب بهینه منابع بانک می‌باشد. تحقیق مدلی ارائه می‌دهد که می‌تواند ترکیب بهینه‌ی منابع بانک را تعیین نموده تا بانک بتواند با استفاده از آن پول را با کمترین هزینه تهیه کند و بهای تمام شده‌ی پول را به حداقل برساند. از طرفی نگارنده بر مبنای تحقیقات و مطالعات مقدماتی و اولیه به نتایجی دست یافته که مجموع این نتایج، ذهن کنجکاو محقق را دارای دغدغه­هایی اساسی در این زمینه نمود و بر آن داشت تا برای اولین بار در کشور به موضوع این تحقیق بپردازد.

2 - پیشینه پژوهش

از جمله مطالعات مرتبط در این زمینه اوپوتی و همکاران[i]، 2014 اثر متغیرهای بانکی، صنعتی و اقتصادی کلان را برای سوددهی بانک­های کشور نیجریه در دوره­ی 2012-1998 با استفاده از مدل اثر تصادفی بررسی کرده­اند. یافته­های آنها نشان­دهنده­ی اثر مثبت و معنادار کفایت سرمایه، اندازه­ی بانک، رشد مولد، و سپرده­های سودده است و نرخ تورم و نرخ بهره رابطه­ی منفی و معناداری با سوددهی بانک دارند. کلایسنس و همکاران[ii]، 2017 نرخ­های بهره­ی پایین طولانی مدت و حاشیه­های بهره و سوددهی بانک­ها را بررسی کردند، نتایج نشان داد نرخ­های بهره در بسیاری از اقتصادهای پیشرفته از زمان بحران مالی جهانی (GFC)، برای تقریباً یک دهه پایین بوده است، نرخ­های بهره پایین می­توانند بهبود اقتصاد کشورکمک کنند و ترازنامه­ها و عملکرد بانک­ها ر ابا افزایش منافع سرمایه،حمایت ازقیمت دارایی­ها وکاهش وام­های غیرفعال بهبود بخشند. لارتی و همکاران[iii]، 2013 رابطه­ای بین نقدینگی و سوددهی بانک در هفت بانک منتخب کشور غنا در دوره­ی 2010-2005 را بررسی کردند، نتایج سوددهی بانک و نقدینگی در بانک­های منتخب روند کاهشی داشته و همچنین رابطه­ای ضعیف و مثبت بین نقدینگی و سوددهی در بانک­های منتخب غنا وجود دارد. بوردلو و گراهام[iv]، 2010 اثر دارایی­های نقدی را بر سوددهی بانک­ها برای نمونه بزرگی از بانک­ها برای نمونه بزرگی از بانک­های ایالات متحده و کانادا بررسی کرده­اند. یافته­های آنها نشان می­دهد که سوددهی برای بانک­هایی که مقدار دارایی نقدی بیشتری در اختیار دارند، بالاتر است. صادقی و اعظم شریفی، 1395 تأثیر بهای تمام شده­ی پول بر تورم بازار بر مبنای منابع بانکی را در سال­های 1386 تا 1390انجام دادند، نتایج نشان داد رابطه­ی معنی­دار بین درصد ترکیب سپرده­های بلندمدت، سپرده­های کوتاه­مدت وسپرده­های قرض­الحسنه بانک با بهای تمام شده­یپول رابطه وجود دارد. حسنوند، 1395 مروری بر بهای تمام شده پول را بررسی کردند، نتایج نشان داد در ایران و مخصوصاً در مؤسسات مالی و اعتباری عامل اصلی در افزایش قیمت تمام شده پول ناشی از هزینه­های مستقیم (سود سپرده­ها) می­باشد. هدایتی و جلیلی، 1396  در بررسی ویژگی­های بانکی بر عملکرد مبتنی بر سودآوری بانک­های ایرانی در دوره­های 1389تا 1393عضو بورس اوراق بهادار تهران نشان دادند بین متغیرهای اندازه دارایی، کیفیت دارایی، نقدینگی و حجم سپرده­ها با سودآوری(بازده حقوق صاحبان سهام) در بانک­های ایرانی رابطه معناداری وجود ندارد. زارعی و لاجوردی (1397)  در بررسی رابطه توسعه مالی و تکانه های نفتی بر بی‌ثباتی رشد اقتصادی دریافتند اثر کاهنده توسعه مالی بر  رشد اقتصادی در نمونه مورد مطالعه نشان می‌دهد که توسعه مالی تاثیر نوسانات نفتی بر رشد اقتصادی را میرا می­سازد. بر این اساس، توسعه مالی می­تواند بخشی از اثرات منفی تکانه‌‌های نفتی بر نوسانات رشد اقتصادی را تعدیل و موجبات رشد  اقتصادی پایدار را به ارمغان بیاورد. رضایی (1397) ارزیابی، علل و پیامدهای عمده بحران اقتصادی در ایران بررسی کردند، نتایج نشان داد سیاست­های اقتصادی دولت در جهت تشدید رکود عمل کرده است و عدم هماهنگی بین سیاست­های پولی، بازرگانی (ارزی) و مالی دولت (بودجه­ای) عامل اصلی رکود اقتصادی، کاهش ارزش پول ملی و بی­ثباتی اقتصاد کلان بوده است. نعمتی و طباطبایی (1395) تعیین عوامل مؤثر بر ناکارایی هزینه در بانک‌ها بررسی کردند، نتایج این بررسی نشان می‌دهد که بانک های موجود در نمونه به­طور متوسط ناکارایی 5/69 درصدی را تجربه می‌کنند. عوامل خاص هر شرکت نقش پررنگ‌تری نسبت به متغیرهای رشد اقتصادی و تورم در ارتباط با ناکارایی هزینه در بانک‌ها ایفا می‌کنند. در ادامه این پژوهش متغیرهای به­کار برده شده ارائه می­گردد.

3- عوامل کلاناقتصادی و درون بانکی

هزینه‌های عملیاتی شامل همه هزینه‌هایی است که بانک‌ها بابت جذب سپرده‌ها متحمل می‌شوند که عمده آن مربوط به سود پرداختی به سپرده‌های مشتریان است.هزینه‌های غیرعملیاتی شامل هزینه‌های اداری و پرسنلی،هزینه‌های استهلاک اموال منقول و غیر منقول وهزینه مطالبات مشکوک­الوصول است. با افزایش تورم، هزینه‌های عملیاتی و غیرعملیاتی بانک‌ها همزمان افزایش یافته ضمن آنکه متقاضیان دریافت تسهیلات نیز با این افزایش، متحمل هزینه‌های ناخواسته خواهند شد. چرا که با افزایش هزینه‌های عملیاتی بانک‌ها به منظور حفظ حاشیه سود خود، تسهیلات جدید به متقاضیان را با نرخ‌های بالاتری پرداخت خواهند کرد. درخصوص رشد هزینه‌های عملیاتی می‌توان چنین استدلال نمود که زمانی که نرخ سود سپرده‌ها کمتر از نرخ تورم باشد سپرده گذاران تمایلی به سپرده گذاری در بانک‌ها ندارند، چراکه تورم موجب کاهش قدرت خرید آنان شده و ارزش پول را کاهش می‌دهد. لذا چنانچه سود متعلقه به سپرده‌های بانکی از نرخ تورم پائین­تر باشد در عمل ارزش پول سپرده گذاران در بانک کاهش یافته و به ­واسطه بازدهی بالاتر و جذابیت سایر بازارها منجمله  بازار مسکن، ارز و یا طلا، نقدینگی از نظام بانکی خارج و به بازارهای یاد شده سرازیر می‌شود. البته لازم به ذکر است مدت زمان نگهداری پول در دست مشتریان محدود بوده و پول بالاخره به شبکه بانکی باز می‌گردد. بنابراین تورم به­طور مستقل در افزایش یا کاهش حجم منابع بانک‌ها تأثیر چندانی نداشته و تنها منجر به تغییر ترکیب وسهم سپرده‌های سرمایه‌گذاری خواهد شد. در این حالت ممکن است میزان سپرده‌های سرمایه­گذاری مدت‌دار کاهش وسپرده­های جاری و کوتاه‌مدت افزایش یابد. در این راستا کاهش سپرده‌های سرمایه گذاری بلندمدت به نفع سپرده‌های جاری و کوتاه‌مدت بیانگر کاهش توان تشکیل سرمایه است چرا که تأثیرگذاری رشد سپرده‌های مدت‌دار بر روی سرمایه­گذاری معنی‌دارتر از رشد سپرده‌های دیداری بوده و بانک‌ها از محل سپرده‌های مدت­دار می‌توانند تسهیلات بلندمدت جهت تأمین مالی پروژه‌های سرمایه­گذاری اعطا نمایند.

4- متغیرهای درون بانکی

 سپرده سرمایه­گذاری مدت­دار: سپرده‌ای است که اشخاص به قصد سرمایه‌گذاری نزد بانک می‌گذارند و بانک را در به‌کارگیری و استفاده از سپرده طبق مقررات پیش بینی شده در قانون عملیات بانکی بدون ربا وکیل و وصی خود قرار می‌دهند.

سپرده سرمایه‌گذاری کوتاه‌مدت: به سپرده‌هایی گفته می‌شود که حداقل برای 30 روز نزد بانک باقی بماند و مبلغ سپرده نیز از حداقل مبلغ تعیین شده برای افتتاح حساب کمتر نباشد. به منظور تعلق سود به سپرده سرمایه گذاری کوتاه‌مدت، موجودی حساب همواره باید معادل یا بیشتر از حداقل مبلغ تعیین شده باشد.

سپرده قرض­الحسنه پس­انداز: به سپرده­های گفته می­شود که به قصد پس­انداز بدون دریافت سود نزد بانک­ها سپرده­گذاری می­گردد و بانک­ها در دوره­های مشخص تقریباً معادل 2 درصد میانگین دوره برای اینگونه سپرده­ها جوایز در نظر خواهند گرفت.

الف- منابع مؤثر: این منابع شامل حساب‌های جاری، پس­انداز، سپرده‌های کوتاه مدت و سپرده‌های بلندمدت می‌باشد

ب- منابع غیرمؤثر (سایر سپرده­ها): که به آن سایر منابع هم گفته می‌شود این منابع شامل حساب‌های سپرده ضمانت‌نامه­ها، پیش دریافت اعتبارات اسنادی، پیش دریافت بابت معاملات، بستانکاران متفرقه، حواله‌های عهده ما، حواله های عهده شعب، خالص چک­های بانکی فروخته شده، مانده‌هایمطالبه نشده، وجوه اداره شده مصرف نشده  می‌باشد.

کل منابع به کارگرفته: شامل جمع کل دارائی‌هایا بدهی‌های بانک می‌باشد که از صورت‌های مالی بانک استخراج می‌گردد (جمع منابع مؤثر و غیر مؤثر).

4-1- متغیرهای کلان اقتصادی (برون بانکی)

الف) نرخ تورم: سودی که به سپرده‌گذاران پرداخت می‌شود تابعی از نرخ تورم است، اما نمی‌توان پذیرفت در شرایط فعلی که نرخ تورم اعلام شده توسط منابع رسمی نزدیک به ۲۰درصد را نشان می‌دهد نرخ سود سالانه بانک‌ها براساس بسته پولی بانک مرکزی ۱۲درصد باشد،‌ چون در این شرایط سپرده‌گذاران دیگر تمایلی به سرمایه‌گذاری در بانک‌ها و موسسات مالی از خود نشان نمی‌دهند که این امر تأثیر به­سزایی در تامین هزینه‌های جاری بانک‌ها دارد. تورم هم می‌تواند تابعی از افزایش قیمت تمام‌شده پول باشد، اما این راهکار مناسبی به نظر نمی‌رسد که برای کاهش نرخ تورم قیمت تمام‌شده پول را از طریق کاهش سود سپرده‌گذاری کاهش دهیم، چون از این طریق هم بانک و هم مشتری متضرر خواهند شد. به این ترتیب کاهش نرخ تورم و قیمت تمام‌شده پول باید همگام با یکدیگر اتفاق بیفتد تا فشار فقط به مؤسسات مالی وارد نشود.

ب) نرخ ارز: به پول‌های خارجی ارز گفته می‌شود. به گفته دیگر به واحدهای پولی که در کشورهای دیگر جز کشور اصلی دادو ستد شود به­صورت کلی ارز گفته می‌شود. یکی ازتفاوت‌های بین معاملات مالی در داخل کشور و مبادلات بین‌المللی این است که درتجارت داخلی نیاز به پرداخت و دریافت وجوه بر حسب پول رایج ملی است اما در معاملات خارجی معمولاً این وجوه به شکل پول‌های رایج و معتبر خارجی، پرداخت می‌شود. منظور از ارز هر وسیله‌ای است که به صورت اسکناس، حواله یا چک در مبادلات خارجی جهت پرداخت‌ها استفاده می‌شود. و منظور از نرخ ارز خارجی عبارت است از مقداری از واحد پولی ملی که برای بدست آوردن واحدپول کشور دیگر باید پرداخت شود. همچنین می‌توان نرخ ارز را، ارزش برابرییک واحد پول خارجی به پول داخلی دانست. به عبارت دیگر بهای خریدیا فروش یک واحد پول خارجی به پول رایج کشور را نرخ ارز می‌گویند.

برای بدست آوردن نرخ ارز حقیقی از نظریه برابری قدرت خرید استفاده می­شود. طبق این نظریه نرخ ارز حقیقی به صورت زیر بدست می­آید:

که در آن E نرخ ارز اسمی،  شاخص قیمت­های خارجی و Pشاخص قیمت های داخلی است.

در این تحقیق ما برای  از شاخص قیمت مصرف کننده (CPI) کشور ایالات متحده و برای P از شاخص قیمت مصرف کننده در ایران و برای E از نرخ ارز بازار آزاد استفاده کردیم. داده های شاخص های قیمت ایران و ایالات متحده از منابع آماری بانک جهانی و نرخ ارز از داده های بانک مرکزی ایران برای سال های 1380 تا 1395 به صورت فصلی گردآوری شده اند.

تغییرات نرخ ارز: به ترتیباتی از بازار گفته می‌شود که در آن نرخ ارز بر اساس تعامل نیروهای عرضه و تقاضا ارز بدون مداخله مقامات پولی و به صورت آزاد تعیین می‌شود. مزایا و معایب انتخاب نرخ ارز شناور: انتخاب نظام شناور باعث می‌شود نرخ ارز متغیر باشد ولی در نهایت ثبات اقتصاد کلان، به معنای ثبات در حجم پول و تثبیت نرخ تورم، در بلندمدت حاصل می‌گردد.

یکی از مسائل اساسی در موضوع مورد بحث اندازه­گیری نوسانات است. نوسانات نرخ ارز به­طور مستقیم قابل مشاهده نیستند. لذا اندازه گیری این پارامتر نیز به این سادگی اتفاق نمی افتد، در نتیجه روشن است که احتمال اشتباه در اندازه گیری این پارامتر وجود داشته باشد.

مطالعات تجربی استاندارد انحراف از میانگین باعث به وجود آمدن رابطه فوق شده است که در آن R نرخ اسمی ارز و m تعداد دوره که معمولاً بین 12-4 محدوده می­باشد.

از نرخ رشد تولید ناخالص داخلی به عنوان متغیر کنترل استفاده شده است تا تأثی پیشرفت­های اقتصاد کلان بر متغیر وابسته مدل به حساب آورده شود. درواقع به کارگیری این متغیر این امکان را به ما می دهد که حرکات ادواری و تغییرات نرخ سپرده قانونی و حتی نرخ بهره را تحت کنترل درآوریم.

ج) قیمت نفت: به نظر می­رسد مساله­ی نخستین و مهمی که بهتر است در مورد تحلیل­های قیمت­گذاری نفت بدان توجه داشت این است که قانون تقاضا و عرضه در مورد قیمت­گذاری  نفت خام لزوماً صحیح و سازگار با مسائل جهانی موجود نیست چرا که کالای مورد بحث ما؛ بسیار استراتژیک و همچنین متاثر از مسائل گوناگون است و به راحتی در چارچوب تحلیل های ساده و آماری عرضه و تقاضا نمی­گنجد. قیمت گذاری نفت خام متأثر از چند بازار به هم پیوسته و مرتبط است که بهتر است در تحلیل­ها و پیش بینی های خود به این عوامل نیز توجه نمائیم.

5- روش تحقیق

در این پژوهش به بررسی قیمت تمام شده پول طی دوره زمانی 1380 تا 1395 در بانک سپه شعب استان سمنان پرداخته‌ایم، اطلاعات دریافت شده (شامل هزینه پس­انداز، هزینه سپرده سرمایه­گذاری کوتاه و بلندمدت، هزینه­های عملیاتی و هزینه­های غیرعملیاتی) از دایره حسابداری بانک سپه منطقه سمنان و همچنین اطلاعات کسب شده از بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران (شامل نرخ تورم سالانه، متوسط قیمت فروش نفت برحسب دلار و متوسط نرخ غیر رسمی دلار) در نرم‌افزار Excel به محاسبات متغیرهای ضربی (حاصلضرب متوسط نرخ سالانه تورم در مجموع هزینه‎های عملیاتی و غیرعملیاتی همان سال، حاصل‌ضرب متوسط نرخ سالانه ارز (نرخ دلارغیر رسمی برحسب ریال) در مجموع هزینه‎های عملیاتی و غیرعملیاتی همان سال و نیز حاصلضرب متوسط قیمت سالانه نفت (برحسب دلار) در مجموع هزینه‎های عملیاتی و غیرعملیاتی همان سال پرداخته‌ایم).

پس از محاسبه هزینه‌های عملیاتی، سپس به بررسی مانایی متغیرها با استفاده از آزمون ریشه واحد پرداخته شد. با توجه به تلفیقی بودن داده‎های این تحقیق باید نوع داده‌ها از جهت پولد یا پنل بودن نیز مورد بررسی قرار گرفته شده‌اند، بدین منظور از آزمون F لیمر استفاده شد. سپس در صورت پنل بودن داده‌ها از آزمون هاسمن جهت بررسی اینکه داده‌ها دارای چه نوع اثراتی هستند، استفاده شد. پس از طی مراحل بالا به بررسی رابطه بین متغیرهای مدل پرداخته­ایم.

6- معرفی الگو

هر بانکی با توجه به منابعی که در اختیار دارد، اقدام به اعطای تسهیلات، پرداخت بدهی‌ها، سرمایه‌گذاری و یا خرید دارایی ثابت می‌نماید. قیمت تمام شده پول در واقع همان هزینه‌هایی است که بانک‌ها جهت تجهیز و اداره کردن منابع خود متقبل می‌شوند. منابع بانک را سه بخش بدهی، انواع سپرده‌های دیداری و غیردیداری، به­صورت کوتاه‌مدت و بلندمدت و یا ارزی و تسهیلات مشکوک‌الوصول و ذخیره استهلاک تشکیل می‎دهد.

سپرده بلندمدت وجوهی است که با هدف کسب سود تحت عنوان سپرده نزد بانک­ها تودیع می‌گردد و ظرف حداقل یک سال بعد قابل وصول می‌باشند. جذب این سپرده‌ها هزینه‌هایی از قبیل سود پرداختنی به سپرده، هزینه‌های عملیاتی آن و غیره می‌باشد. هزینه سپرده بلندمدت شامل هزینه‌های جذب و نگهداری سپرده‌های بلندمدت می‌باشد.

سپرده کوتاه‌مدت وجوهی است که با هدف کسب سود تحت عنوان سپرده نزد بانک­ها تودیع می‌گردد و ظرف سال جاری یا حداکثر تا پایان سال بعد قابل وصول می‌باشند. جذب این سپرده‌ها هزینه‌هایی از قبیل سود پرداختنی به سپرده، هزینه‌های عملیاتی آن و غیره می‌باشد. هزینه سپرده کوتاه‌مدت شامل هزینه‌های جذب و نگهداری سپرده‌های کوتاه‌مدت می‌باشد.

هزینه پرداخت شده برای پس‌انداز نیز هزینه‌هایی از قبیل جوایز سپرده‌های قرض‌الحسنه، اعطای امتیاز اخذ وام و هزینه‌های عملیاتی جذب این نوع سپرده می‌باشند.

هزینه غیرعملیاتی ماهیتا" شامل هزینه‌هایی است که غیر از فعالیت اصلی بانک جهت جلوگیری از کاهش ارزش دارایی­های بانک اعمال می‌شود. از آن جمله می‌توان به هزینه‌های اداری و پرسنلی، هزینه‌های استهلاک اموال منقول و غیر منقول و هزینه مطالبات مشکوک‌الوصول و غیره می باشد.

با توجه به اینکه سودی که به سپرده‌گذاران پرداخت می‌شود تابعی از نرخ تورم است می‌توان گفت تورم یکی از عوامل تأثیرگذار و مهم بر قیمت‌تمام‌شده‌پول از مجرای سود سپرده‎هاست. افزایش قیمت نفت سبب افزایش تورم در سطح جهان می‌گردد، در اقتصاد ایران درآمد حاصل از فروش نفت از دو مجرای تورم جهانی و نیز افزایش تولید ناخالص داخلی سبب افزایش تورم و نیز از مجرای تورم با تأثیرگذاری بر میزان سپرده‌ها و در نتیجه هزینه سپرده‌ها بر بهای تمام شده پول در بانک‌ها تأثیر می‌گذارد. اکنون پس از تعریفی اجمالی از متغیرهای مدل به تخمین مدل طی مراحل زیر می‌پردازیم. با در نظرگرفتن رابطه نرخ ارز و تورم، تاثیرپذیری قیمت ‌تمام ‌شده ‌پول از نرخ ارز توجیه می‌شود.

6-1- مدل رگرسیونی قیمت نهایی تمام شده پول (KL)

در این تحقیق طبق معادله (1)، به بررسی اثر حاصل ضرب متوسط نرخ سالانه ارز در مجموع هزینه‎های عملیاتی و غیرعملیاتی، حاصلضرب متوسط نرخ سالانه تورم مجموع هزینه‎های عملیاتی و غیرعملیاتی، حاصل ضرب متوسط قیمت سالانه نفت مجموع هزینه‎های عملیاتی و غیرعملیاتی، پس‌انداز، سپرده‌های بلندمدت و سپرده‌های کوتاه مدت به­عنوان متغیرهای ثابت بعنوان عوامل موثر بر بهای تمام شده پول به عنوان متغیر وابسته طی دوره زمانی 1380-1395 پرداخته‌ایم.

KL_it= + + + + + + + +               (1)

که در آن اندیس iنماینده شعبه بانکی و اندیس t بیانگر سال مدنظر است، سایر متغیرها به صورت زیر نام­گذاری شده‌اند:

KL: بهای تمام شده پول

X₁: هزینه‌های پرداخت شده برای سپرده بلندمدت (برحسب میلیون ریال)

X₂: هزینه پرداخت شده برای سپرده کوتاه‌مدت (برحسب میلیون ریال)

X₃: هزینه پرداخت شده برایپس‌انداز (برحسب میلیون ریال)

OC: هزینه‌های غیرعملیاتی (برحسب میلیون ریال)

متغیرضربی :حاصل ضرب متوسط نرخ سالانه تورم در مجموع هزینه‌های عملیاتی و غیرعملیاتی همان سال

متغیر ضربی R: حاصل ضرب متوسط نرخ سالانه ارز (نرخ غیررسمی) در مجموع هزینه‌های عملیاتی و غیرعملیاتی همان سال

متغیر ضربی O: حاصل ضرب متوسط قیمت سالانه نفت (برحسب دلار) در مجموع هزینه‌های عملیاتی و غیرعملیاتی همان سال

e: جمله خطای مدل

i: شعبه بانک

t: سال

مانا بودن داده­ها مانع از رگرسیون کاذب میان متغیرها می­شود. لذا پیش از انجام هر گونه تحلیلی برای اطمینان از ساختگی نبودن و در پی آن داشتن نتایج مطمئن، بایستی نسبت به وضعیت مانایی متغیرها و درجه هم­جمعی آنها آزمون­هایی انجام دهیم. در جدول 1 نتایج خروجی نرم‎افزار Eviwes گزارش شده‌است.

جدول 1- بررسی مانایی داده‌ها با استفاده از آزمون ریشه واحد

منبع: یافته‌های پژوهشگر

پس از قطعی شدن استفاده از روش تابلویی لازم است مشخص شود که مدل پنلی مورد استفاده می‌بایست دارای اثرات ثابت‌ باشند یا اثرات تصادفی. برای این منظور از آزمون هاسمن جدول 2 استفاده می‌کنیم.

جدول 2-  نتایج آزمون هاسمن

منبع: یافته‌های پژوهشگر

همانطور که از نتایج آمون در جدول 3 مشاهده می‌شود روش داده‌های پنل با اثرات ثابت مناسب‌تر است. اکنون در این مرحله به تخمین مدل می‌پردازیم (جدول محاسبات این آزمون در پیوست ضمیمه گردیده است).

جدول 3- تعیین ضرایب مدل

منبع: یافته‌های پژوهشگر

طبق نتایج آزمون مدل تمامی متغیرها به غیر از متغییر X2 با سطح معنی­داری پنج درصد،  و متغییر X2 با سطح اطمینان ده درصد معنی­دار هستند. در معادله (2) نتایج مدل آمده است:

(2)

KL= 4/702 - 0/0004X₁+0/0007X₂–295/0X₃+0/001OC-)8/07e-7( +)6/94e-10(R+ )4/65e-7 (O      

با توجه به معادله (2) طی سال‌های 1380 تا 1395 رابطه بین بهای تمام شده پول و هزینه سپرده بلندمدت معکوس است، بدین صورت که با افزایش هزینه سپرده بلند‌مدت به اندازه یک میلیون ریال، بهای تمام شده پول به اندازه 400ریال کاهش می‌یابد. رابطه بین بهای تمام شده پول و هزینه سپرده کوتاه‌مدت مستقیم است، بدین صورت که با افزایش هزینه سپرده کوتاه‌مدت به اندازه یک میلیون ریال، بهای تمام شده پول به اندازه 700 ریال افزایش می‌یابد. رابطه بین بهای تمام شده پول و هزینه پس‌انداز معکوس است، بدین صورت که با افزایش هزینه پس‌انداز به اندازه یک میلیون ریال، بهای تمام شده پول به اندازه 000/295 ریال کاهش می‌یابد. رابطه بین بهای تمام شده پول و هزینه غیرعملیاتی مستقیم است، بدین صورت که با افزایش هزینه غیرعملیاتی به اندازه یک میلیون ریال، بهای تمام شده پول به اندازه 1000 ریال افزایش می‌یابد. رابطه بین بهای تمام شده پول و حاصلضرب نرخ تورم در مجموع هزینه‌های عملیاتی و غیرعملیاتی معکوس است، بدین صورت که با افزایش حاصلضرب نرخ تورم در مجموع هزینه‌های عملیاتی و غیرعملیاتی به اندازه یک میلیون ریال، بهای تمام شده پول به اندازه 807/0 ریال کاهش می‌یابد. رابطه بین بهای تمام شده پول و حاصلضرب نرخ ارز در مجموع هزینه‌های عملیاتی و غیرعملیاتی مستقیم است، بدین صورت که با افزایش حاصلضرب نرخ ارز در مجموع هزینه‌های عملیاتی و غیرعملیاتی به اندازه یک میلیون ریال، بهای تمام شده پول به اندازه 000694/0 ریال افزایش می‌یابد. رابطه بین بهای تمام شده پول و حاصلضرب قیمت نفت در مجموع هزینه‌های عملیاتی و غیرعملیاتی مستقیم است، بدین صورت که با افزایش حاصلضرب قیمت نفت در مجموع هزینه‌های عملیاتی و غیرعملیاتی به اندازه یک میلیون ریال، بهای تمام شده پول به اندازه 0465/0 ریال افزایش می‌یابد. با توجه به نتایج مدل مشاهده می‌شود که متغیر ضربی نرخ تورم در مجموع هزینه‌های عملیاتی و غیرعملیاتی، متغیر ضربی نرخ ارز در مجموع هزینه‌های عملیاتی و غیرعملیاتی و نیز متغیر ضربی حاصلضرب قیمت نفت در مجموع هزینه‌های عملیاتی و غیرعملیاتی عملاً بر بهای‌تمام‌شده‌پول بی­تأثیرند.

7 - نتایج و بحث

با توجه به تحولات مساعد بازار نفت در سال 1379، اقتصاد کشور در مسیر رشد تولید و سرمایه‌گذاری همراه با کاهش نرخ تورم قرار داشت. اما اجرای برخی مواد تورم‌زای قانون برنامه سوم توسعه، قانون بودجه و نظام قیمت‌گذاری در بخش دولتی و همچنین اجرای سیاست یکسان سازی نرخ ارز در سال 1381 و همچنین وضع محدودیت‌های مقداری عوارض خاص بر واردات کالا و سیاست‌های حمایت از تولید داخلی، از جمله عواملی بودند که سبب افزایش تورم طی سال­های 1380 تا 1385 شدند. از سال 1385 تا 1389با افزایش قیمت نفت و اجرای طرح­هایی مانند بنگاه‌های زودبازده و مسکن مهر و طرح پرداخت یارانه گسترده به مردم سبب افزایش پایه پولی و به دنبال آن افزایش نقدینگی به تورم بیشتر منجر شد. کاهش دستوری نرخ سود بانکی در ابتدای این دوره و وجود تورم دو رقمی باعث منفی شدن نرخ سود حقیقی تسهیلات و سپرده‌ها و به تبع آن کاهش سپرده‌گذاری در بانک­ها گردید. طی دوره زمانی 1390 تا 1392، جهش قیمت حامل‌های انرژی در اثر اجرای برنامه هدفمندسازی یارانه‌ها در دی‌ماه 1389، شروع تحریم‌های نفتی و بانکی از جمله تحولات مهم این دوره هستند که منجر به نوسانات ارزی و در نتیجه کاهش درآمد ارزی دولت و در نتیجه بودجه دولت شدند. کسری بودجه‌ی پیاپی سبب افزیش پایه پولی و تورم‌های شدید شد. در سال 1392 با شروع مذاکرات امیدوارکننده هسته‌ای و بازگشت ثبات به بازار ارز و تورم اقتصاد از ثبات نسبی برخوردار شد. طی سال­های 1392 تا 1395 نرخ تورم اسمی از 34درصد به 9 درصد کاهش یافت، که طی همین سال­ها روند جذب سپرده‎های کوتاه‌مدت و بلندمدت و پس‌انداز رو به افزایش بوده‌است.برای توضیح رابطه منفی و میزان ضریب پس انداز می­توان چنین تحلیل کرد که با توجه به حضور تورم طی دوره مورد بررسی به­دلیل کاهش درامد قابل تصرف خانوار و در نتیجه پس­انداز، می‌توان میزان ضریب پس‌انداز را در تأثیرگذاری آن بر بهای تمام شده پول توجیه نمود. پس‌انداز می‌تواند با تبدیل شدن به سرمایه‌گذاری سبب افزایش منابع تحت اختیار بانک شود و از بهای تمام شده پول بکاهد.

با توجه به تحولات تورمی کشور و سیاست‌های اقتصادی طی دوره مورد بررسی و با دانستن رابطه مثبت بین نرخ تورم با نرخ ارز و قیمت نفت، می‌توان رابطه مثبت بین قیمت نفت و بهای تما‌م‌ شده ‌پول و نیز رابطه مثبت بین نرخ ارز و بهای تما‌م‌شده‌پول را تحلیل نمود. به این ترتیب که در اثر مستقیم آنها با افزایش نرخ ارز و نیز قیمت نفت عموماً در دوره مورد بررسی، با افزایش عرضه پول روبرو بوده‌ایم، که با توجه به کاهش ارزش پول کشور بهای تمام شده آن در بانک افزایش می‌یابد. اثر غیر مستقیم افزایش قیمت نفت و نرخ ارز می‌تواند چنین تحلیل شود که با افزایش نرخ ارز و قیمت نفت و در نتیجه ظهور تورم منابع تحت اختیار بانک که به­واسطه سپرده‌ها رخ داده است، به­دلیل کاهش سرمایه‌گذاری از مجرای پس­انداز و نیز کاهش سپرده‌گذاری‌های بلند مدت و کوتاه‌مدت در بانک­ها، کاهش یابد و اثر غیرمستقیم آن از مجرای تورم کاهش بهای تمام شده پول باشد.

رابطه بین هزینه سپرده بلند‌مدت با بهای ‎تمام‌ شده‌ پول معکوس است که می‌توان دلیل آن را در این دانست که قدرت واکنش بانک در بلندمدت برای تبدیل سرمایه‌گذاری کردن از منبع سپرده‌ها می‌تواند با افزایش منابع سودده از قیمت نهایی پول تاحدی بکاهد. در واقع اندک بودن ضریب هزینه سپرده‌ بلندمدت نشان­دهنده کم اثر بودن این متغیر در بهای تمام شده پول است.

رابطه مثبت بین بهای تمام شده پول و سپرده کوتاه‌مدت را می‌توان ناشی از کند بودن واکنش بانک برای تصمیم‌گیری در جهت خارج کردن پول خود از سیستم بانکی و تبدیل آن به دارایی­هایی با ارزش ذاتی مانند طلا، ارز و مسکن دانست. از طرفی میزان این اثرگذاری بسیار اندک است که می‌توان آن را نتیجه‌ی این دانست که بانک در برحه‌های زمانی کوتاه‌مدت مجبور به پرداخت هزینه‌هایی است که سبب افزایش قیمت تمام شده پول برای آنها می‌شود اما میزان این اثر بسیار اندک است.  با توجه به ماهیت هزینه‌های غیر عملیاتی رابطه مثبت بین هزینه‌های غیرعملیاتی و بهای تما‌م‌شده‌پول مورد تایید است.

رابطه بین هزینه سپرده کوتاه‎مدت و نیز هزینه سپرده بلندمدت با بهای تمام شده پول نیز اندک است که می‌توان آن را ناشی از رقابتی نبودن نرخ سود سپرده‌ها دانست. در واقع طی سال‌های مورد بررسی نرخ تورم همواره از نرخ سود سپرده‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت بیشتر بوده و این خود سبب منفی شدن نرخ بهره واقعی شده و در نتیجه آن، سبب کاهش جذب سپرده توسط بانک­ها گردیده است.

ضرایب قیمت نفت در مجموع هزینه‌های عملیاتی و غیر عملیاتی، نرخ ارز در مجموع هزینه‌های عملیاتی و غیر عملیاتی و نیز تورم در مجموع هزینه‌های عملیاتی و غیر عملیاتی، نشان‌دهنده بی­تأثیر بودن بهای تما‌م‌شده‌پول از ضرب این متغیرهای کلان اقتصادی در مجموع هزینه‌های عملیاتی وغیرعملیاتی می‌باشد. در واقع آنچه که منابع بانک سپه استان سمنان را طبق معادله تعریف شده بیشتر از همه تحت تأثیر قرار داده ‌است متغیرهای حسابداری- مالی یعنی پس‌انداز، هزینه عملیاتی، هزینه­های غیر عملیاتی، هزینه سپرده‌کوتاه‌مدت و هزینه سپرده ‌بلندمدت بوده‎اند تا متغیرهای کلان اقتصادی و این در حالیست که تأثیر متغیرهای ضربی اقتصادی در مقایسه با تاثیر متغیرهای مالی بسیار ناچیز بوده است، که می‌توان آن را ناشی از فضای غیررقابتی و وجود بازارهای موازی قدرتمند برای منابع بانکی دانست.

آنچه که مشخص است این است که اقتصاد بیمار ایران که تورم یکی از مسائل همیشگی آن بوده‌است همواره با عدم مدیریت صحیح و دخالت‌های غیررقابتی و سیاسی دولت روبرو بوده‌است که سبب شده تا بازار مالی آن همواره تحت تاثیر عوامل خارجی‌ای غیر از متغیرهای اصلی خود باشد. لذا در این فضا بانکها به عنوان بنگاه‌های بازار مالی همواره تحت تاثیر عواملی بوده‌اند که سبب عدم ایفای نقش کامل خود به عنوان یک نهاد مهم و تاثیرگذار در جذب و ارائه منابع مالی شده‌است.

8- نتیجه­گیری و پیشنهادها

یکی از بزرگترین معضلاتی در اقتصاد ایران تورم‌های شدید است که طی دهه‌های متوالی، به دلایل مختلفی روی داده‌است و یکی از نتایج آن افزایش نقدینگی و جایگزین شدن دارایی‎های ثابت به جای پول است، که سبب کم شدن منابع بانک­ها از مجرای کم شدن سپرده‌ها و پس‌انداز می‌شوند. از طرفی به­دلیل وجود تورم شدید طی چند دهه، عامه مردم همواره انتظارات تورمی بالایی را دارند که قسمت عمده این انتظارات به شکل آینده‌نگر و گذشته‌نگر شده‌است. این انتظارات تورمی سبب عدم تمایل مردم به اعتماد به سیستم بانکی جهت سپرده‌گذاری شده و نتیجه آن جایگزین کردن بازارهای موازی بجای سپرده‌گذاری می‌باشد. متغیرهای ضربی نرخ تورم، نرخ ارز و سپس قیمت نفت به ترتیب تاثیرگذارترین متغیرهای کلان اقتصادی بر بهای‌ تمام‌ شده ‌پول می‌باشند و هزینه پس‌انداز، هزینه‎های غیرعملیاتی، سپرده کوتاه‎مدت و هزینه سپرده بلندمدت به­ترتیب تاثیرگذارترین متغیرهای مالی- حسابدای در مدل می‎باشند. در واقع در ایران با توجه به سهم بالای متغیرهای ارزی و تورمی در اقتصاد و البته ارزش دارایی‌ها، برای سپرده‌گذار منطقی‌تر جایگزین کردن دارایی به جای وجه نقد می‌باشد و لذا با کاهش سپرده‌گذاری طی دوره زمانی مورد بررسی ضرایب هزینه سود سپرده‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت در بانک­ها ناچیز است. پیشنهادهای حاصل از تحقیق در ادامه ارائه شده است:

• بانک‌ها برای تداوم فعالیت و حفظ منابع سپرده‌گذاران لازم است توجه خود را به جذب سپرده‌های کم‌هزینه و تسهیلات سودده معطوف دارند.
• بهای تمام شده پول را از مجاری دیگری مانند هزینه­های عملیاتی و غیرعملیاتی کاهش دهیم.
• سیاست‌گذاران پولی در تنظیم سیاست‌های پولی، ترکیب مناسبی از نرخ بهره، نرخ ارز و تورم را به صورت هماهنگ و با ثبات انتخاب کنند تا ترکیب مناسبی از نقدینگی و منابع مالی بانک­ها، بین این بازارهای موازی صورت گیرد.