بررسی نقش دانش مالی سرمایه‌گذاران بر رفتار مالی در بازار سرمایه ایران Modeling the role of behavioral characteristics and financial literacy of real investors on financial management behavior in the Iranian stock market

بررسی نقش دانش مالی سرمایه­گذاران بر رفتار مالی

در بازار سرمایه ایران

روح اله قیصری^[1]

 اله کرم صالحی^[2]

صغری قبادی^[3]

چکیده

رفتارسرمایه­گذاران حقیقیمتاثر از خصوصیاترفتاری،دانش مالیو چگونگیواکنش آنها درمواجهبارخدادهایمالیمی باشد. هدف از پژوهش حاضر، طراحی مدلی از ویژگی هایرفتاری و دانش مالی سرمایه­گذاران حقیقی بر رفتار مالی آن ها در بازار سرمایه است.این پژوهش از نوع کیفی و مبتنی بر  روش نظریه زمینه یابی[i]است. با استفاده از نمونه­گیری تصادفیبه روش" گلوله برفی[ii]"  با 20 نفر از اساتید رشته­های حسابداری، مدیریت بازرگانی و مالی در دانشگاه­های کشور و مدیران و کارشناسان ارشد تالار بورس تهران، مصاحبه عمیق انجام گرفت. خصوصیاترفتاری و دانش مالی سرمایه­گذاران حقیقی بر  رفتار مدیریت مالی دارای 18 بعد بهشرح 1. باورهای شخصی، 2. ویژگی‌های شخصیتی، 3. خصوصیات رفتاری، 4. دانش مالی، شرایط زمینه­ای 5. ارزش‌های شخصی و اجتماعی، 6. عوامل هیجانی، 7. اطلاعات و آگاهی، 8. هوش مالی، شرایط مداخله­ای 9. مؤسسات مالی، 10. ارتباط کلامی، 11. اضطراب مالی، 12. تورش‌های رفتاری، راهبرد 13. مدیریت ریسک، 14. تصمیمات سرمایه‌گذاری، 15. آموزش دانش مالی و پیامد 16. سودآوری سرمایه‌گذاری، 17. امنیت مالی و 18. رضایت سرمایه‌گذاران می باشد. یافته ها نشان می‌دهد رفتار مالی سرمایه­گذاران در قالب این مدل روند تصمیمات آنان در بازار سرمایه را پیش­بینی پذیر نموده است.بکارگیری مدل خصوصیاترفتاری و دانش مالی سرمایه­گذاران حقیقی بر شناخت رفتار مالی در بازار سرمایه ایران، بسیار مهم به نظر می‌رسد.

واژه‌های کلیدی:خصوصیاترفتاری، سواد مالی، رفتار مدیریت مالی، بازار سرمایه ایران.

طبقه بندی JEL: G02, G23, M41

1- مقدمه

رفتارمالیوامورمالیشخصیازجنبه­هایمهمرفتاراجتماعیهستندکههمبرزندگیشخصیفردوهم براجتماعتأثیراتقابل‌ملاحظه‌ایمی­گذارند.برخلافتلاش­هایاکثریتافرادجامعه،رفاهاقتصادیومالی درزندگیشخصیافرادکمتردیدهمی­شود؛دربسیاریازمواردمشاهدهمی­شودکهافرادبادرآمدیاثروت بالاهمرضایتمالیندارندوهمیشهبامسائلمالیدرگیرهستند؛شایدبتوانریشهاینمشکلفراگیردر جامعهامروزرادرناتوانیافراددرمدیریتمسائلمالی­شانجست‌وجوکرد (آقابابایی و خادمی، 1398). شکستدرمدیریتکردنامورمالیفردینهتنهامی‌تواندبرای شخصبهپیامدهایبلندمدتیمنجرشود،بلکهبرایجامعهنیزچنیناست(مین و تائو[iii]، 2015). ازاین­رو،رفتار مدیریتمالیشخصیدرسالهایاخیرمورداهمیتوتوجهپژوهشگرانقرارگرفتهاست(آقابابایی و خادمی، 1398).بستهبهاهدافمالی،نگرشافرادبه پولواستفادهیآنهاازپولمتفاوتخواهدبود.استفادههایرایجپولشاملتواناییخریدقدرت، امنیت،عشقوآزادیاست.طبقنظرروانشناساناجتماعیشایدبتوانگفتپولمعنادارترینهدف احساسیدرزندگیمعاصراست(شی و کی[iv]، 2014)؛ بنابراین،صرفنظرازاینکهپولچگونهخرج شود،پولدرزندگیافرادحائزاهمیتاستورفتارآنهارابهروشهایمختلفتهییجمی­کند(آقابابایی و خادمی، 1398).دانشمالیتواناییفهماینکهپولدرجهانچگونهکارمیکند؛چگونهبعضیافرادپولبه دستمی­آورندیاآنراایجادمی­کنند،مدیریتمی­کنند،سرمایه­گذاریمی­کنندوبرایکمکبه دیگرانبخششمی­کنند؛به­طورخاص،بهمجموعه­ایازمهارتهاوعلوماشارهداردکهفردرابرتصمیم­گیریآگاهانهومؤثرترمنابعمالیاشتوانامی­کند(گیسلر و ورسی[v]، 2014).بحران­هایاقتصادیاخیراهمیتآگاهبودنمصرف­کنندگانوتصمیم­گیریمالیاثربخشرانشاندادند.باپیچیدگیهرچهبیشترمحصولاتمالیومسئولیتبیشترافرادمربوطبهنگهداریاوراقبهادارمالی،داشتندانشومهارتمالیکافیاهمیتبیشتریپیدامی­کند(بتی و همکاران[vi]، 2015).

فقداندانشدرمورداصولمدیریتمالیومسائلمالیمی­تواندعلتاینکهبعضیازخانواده­ها فعالیت­هایمالیتوصیه­شدهرادنبالنمی­کنندراتوضیحدهد.شواهدبسیارینشانمی­دهندکهدانش مالیمحدود،هزینه­هایبالاییایجادمی‌کند.احتمالاینکهافرادیباتواناییشناختیپایینو همچنینبادانشمالیپایینمرتکباشتباهاتمالیشوند،بیشتراست(آگاروال و مزومدر[vii]، 2013 & بنجامین و همکاران[viii]، 2013). مطالعاتروان‌شناسینشانمی­دهدکه شخصیتانسانتعیین­کنندهکلیدیرفتاروعملکردشاست (کانلین و همکاران^[ix]، 2015). بنابراینمی‌تواندبهتوصیف تفاوت­هایبینافراددرارتباطبامستعدبودنبرایبروزسوگیری­هاودرارتباطباسبکورفتارمعاملاتیومتعاقبآن عملکردمعاملاتیکمککند.بااین‌حال،تحقیقاتمالیرفتاریتاکنونبیشتربرروان‌شناسیشناختی^[x](بررسی سوگیری‌هایرفتاری) متمرکزبودهوکمترپیوندمیانروانشناسیشخصیت^[xi] ومالیرفتاریرانشانداده­اند.افرادبا ویژگی­هایشخصیتیوجمعیتشناختیمختلف،احتمالاًرفتارواستراتژی­هایمعاملاتیمختلفیراترجیحدادهوازخود بروزمی‌دهندواینموجبعملکردمتفاوتآن­هادرمقایسهبایکدیگریادرمقایسهبامیانگینعملکردبازارمی­شود (عملکرد بهتر یا بدتر از میانگین بازار). بهنظرمی­رسددرسطحخردمالیرفتاری،ایندوبعدروان‌شناسی،یعنی روان­شناسیشناختیوروان­شناسیشخصیتمی‌توانندمکملیکدیگرباشندونادیدهگرفتنهریکازآن‌هابهایجاد درکناقصیازواقعیترفتارسرمایه­گذارانمنجرخواهدشد (جمشیدی و قالیباف اصل، 1397). بهنظرمی­رسدکهتجربیاتشخصیسرمایه­گذارانرویشیوه­ایکهآن‌هااطلاعاتراانتخابوتفسیر می‌کنندتأثیرگذاراست،ازاین‌روتحلیلگرانموفقبازارسرمایهعلاوهبرتسلطکافیبرانواعتحلیل­ها، ویژگی‌هایشخصیتیخاصیهمدارند.مالیرفتارییکگامفراترازتحلیل‌هایبنیادیوتکنیکالخواهدرفت ودرحقیقتبعدسوممثلثیخواهدشدکهبهکمکتحلیلبنیادیوتحلیلتکنیکالشکلمی­گیرد.دراین بخشازعلم،رفتارتحلیلگرانموردبررسیقرارخواهدگرفتوبهاینمسئلهپرداختهمی‌شودکهیکسرمایه‌گذاردرواکنشبااطلاعاتخاصیچهعکس‌العملیخواهدداشت.مباحثونتایجگرفته‌شدهازپژوهش­های رفتاریگاهدرمقابلفرضیاتبازارکاراقرارگرفتهوبیانگرتأثیرعواملانسانیورفتاریدرعملکردفعالینبازار سرمایهخواهدبود (ابراهیمی، دستگیر و لطیفی، 1396).

نتایج پژوهش آقابابایی و خادمی (1398) در خصوص عواملتأثیرگذاربررفتارمدیریتمالی نشان داد که نگرشمالیودانشمالیبارفتارمدیریتمالیرابطهیمثبتومعناداردارند؛ دانشمالیرابطهبیننگرشمالیورفتار مدیریتمالیراتعدیلمی­کند.ایندرحالیاستکه بینمنبعبیرونیکنترلرفتارورفتارمدیریتمالیرابطهمعناداریوجودنداردومنبعبیرونیکنترل،میانجی رابطهنگرشمالیورفتارمدیریتمالینیست. در تحقیقی که توسط جمشیدی و قالیباف اصل (1397) و در خصوصتأثیرشخصیتسرمایه‌گذارانبررفتارمعاملاتیوعملکردسرمایه‌گذاری، انجام گرفت، نتایجنشانداد،فراوانیمعاملهافرادبامرکزکنترلبیرونی،رفتارنوع A و تمایلبهحداکثر سازیزیاد،بیشتراست (بیشترخریدوفروشمی­کنند).همچنینافرادبامرکزکنترلبیرونیوخودارزیابیوهیجانخواهیزیاد،تنوعپرتفویکمتریداشته، نتیجه نهایی این بوده که ویژگی­هایشخصیتیمتفاوت،اجزایمتمایزرفتارمعاملاتیوبهدنبالآنعملکردمعاملاتیرامتأثرمی‌کند. نتایجتحقیق یزدانی و همکاران(1397) و در خصوصتأثیرعزت‌نفسودانشمالیبررفتارمالی،نشانداد کهعزت‌نفسبررفتارمالیودانشمالیذهنی تأثیرمثبتومعناداریدارد.همچنیندانشمالیعینیبردانشمالیذهنیتأثیرمثبتومعناداریدارد، امابر رفتارمالیتأثیرمثبتومعناداریندارد. دانشمالیذهنیبه‌عنوانمتغیرمیانجیدراینپژوهشبررفتارمالی تأثیرمثبتومعناداریدارد. نتایج تحقیق دهقانی­سلطانی، جعفری و سلمانی­صمدی (1397) و در خصوص عوامل مؤثر بر رفتار سرمایه‌گذاران جوان، نشان داد ریسک ادراک‌شده، عدم محافظه‌کاری، بررسی سود و زیان نسبی، سواد مالی، احساسات و مادی‌گرایی بر رفتار سرمایه‌گذاران جوان در بورس اوراق بهادار تهران تأثیر معناداری دارد. نتایج تحقیق امامی­حیدری و اسماعیلی (1397) و در خصوص تأثیر سواد مالی بر ارتباط بین شخصیت سرمایه‌گذار و رفتارخریدوفروش سهام،نشان داد، در سرمایه‌گذارانی که فاقد سوادمالی هستند، ابعاد شخصیتی وضوح تجربه و وظیفه­شناسی اثر منفی و معکوس بر رفتار معامله­گری داشته و ابعاد شخصیتی برونگرایی، سازگاری و روان رنجوری، اثر مثبت و مستقیم بر رفتار معامله­گری (رفتار خریدوفروش) سرمایه­گذاران دارند. همچنین در سرمایه­گذارانی که دارای سوادمالی هستند، ابعاد شخصیتی وضوح تجربه، برون‌گرایی و روان رنجوری، اثر منفی و معکوس بر رفتار معامله‌گری آنان دارند و ابعاد شخصیتی وظیفه‌شناسی و سازگاری، اثری بر رفتار معامله‌گری سرمایه‌گذاران نداشته است. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده پژوهش عبدالهی و مجدزاده­طباطبایی (1397) و در خصوص تأثیر ویژگی­های فردی بر ریسک‌پذیری مالی با توجه به نقش تعدیل­کننده سواد مالی، هوش هیجانی بر ریسک­پذیریمالی تأثیر مثبت و معناداری داشت و منبع کنترل بر ریسک‌پذیری مالی تأثیر منفی داشت؛ اما ریسک گریزی عمومی بر تمایل به سرمایه‌گذاری ریسکی تأثیر منفی معنی‌داری ندارد. همچنین سواد مالی سبب می‌شود احساسات و هیجان بر تصمیمات مالی و ریسک‌پذیری تأثیر کمتری داشته باشد. یافته­های مطالعه خشامن، شیرازیان و خدایاری (1397) و در خصوص بررسی نقش سواد مالی مدیریت پول در مدیریت مالی شخصی، مؤید تاثیرمعنادار سواد مالی مدیریت پول مؤلفه‌هایشان بر مدیریت مالی شخصی سرمایه‌گذاران تالار منطقه‌ای بورس همدان بود. نتایج تحقیق محمدی، طولیان­اصفهانی و ولیخانی (1397) و در خصوص تأثیر سواد مالی بر میزان مشارکت سرمایه‌گذاری، نشان داد که میزان سواد مالی بر میزان مشارکت شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران تأثیر معناداری دارد. همچنین نتایج آزمون خی دو نشان داد که منابع اطلاعاتی و دسته‌بندی اطلاعاتی تأثیر معناداری بر میزان مشارکت شرکت­ها دارند اما ثروت خانوادگی و نگرش نسبت به خطرپذیری تأثیر معناداری بر میزان مشارکت ندارند.

در پژوهشی که توسط فنگ و همکاران[xii](2019) و در خصوص سواد مالی و امور مالی خانوار، انجام گرفت،نتایج نشان داد که سواد مالی خانوارهای چینی به طرز نگران‌کننده‌ای پایین است و سواد مالی به‌طور هم‌زمان بر امور مالی خانوار تأثیر می‌گذارد. در پژوهشی که توسط گرومان، کلوس و منخوف[xiii](2018) و در خصوصتاثیر سواد مالی بر اجزاء مالی، انجام گرفت، نتایج نشان داده شد که درجه بالاتر سواد مالی نیز دارای اثر سودمندی است. با توجه به "استفاده از خدمات مالی"، تأثیر سواد مالی بالاتر تأثیر عمق مالی بیشتر را تقویت می‌کند. علاوه بر این، تأثیر مثبت سواد مالی بر سطح درآمد و زیرگروه‌های متعددی در داخل کشورها است.نتایج تحقیق بلوفاتو، دی هانت و دی واینه[xiv](2018) و در خصوص رابطه بین سواد مالی و رفتار سرمایه‌گذاران خرده‌فروشی، نشان داد که سواد مالی ذهنی به تبیین تغییرات مقطعی در رفتار سرمایه­گذاران خرده‌فروشی کمک کرده، سرمایه‌گذاران که سطح بالای سواد مالی را گزارش می‌کنند، حتی پس از کنترل جنسیت، سن، ارزش اوراق بهادار، تجربه تجاری و تحصیل، باهوش‌تر هستند. آن‌ها بیشتر تجارت می‌کنند و کم‌تر مستعد اثرات گرایش هستند. آن‌ها تمایل دارند که پرتفوی خود را بر روی مجموعه کوچکی از سهام متمرکز کرده و از طریق صندوق‌های سرمایه‌گذاری به تنوع دست یابند. گروهمان[xv] (2018) به بررسیسوادمالیورفتارمالیافرادطبقهمتوسط درآسیاپرداختونشاندادکهسوادمالیمنجربهبهبودقابلتوجهدرتصمیماتمالیافرادمی­گردد. ژووهمکاران[xvi] (2017) اثرشرایطاقتصادیرابررفتارمالیشخصیموردبررسیقراردادند. دراین پژوهشکهدرمیانمردمچینصورتگرفتبابررسیعواملیمانندسن،جمعیتخانوادهوجنسیت،رفتارمالی شخصیافرادموردبررسیقرارگرفت. یافته­های پژوهش مونا و انیس[xvii](2017) و در خصوص سواد مالی و پیامدهای آن بر رفتار سرمایه‌گذاری، نشان داد: اول، افراد با سطح پایین سواد مالی کم‌تر در بازار سرمایه سرمایه‌گذاری می‌کنند.ثانیاً، سطح سواد مالی تحت تأثیر سن، سطح تحصیلات و درآمد سالانه قرار می‌گیرد.فارلوهمکاران[xviii](2016)بهبررسیتاثیرخودکارآمدیمالیبررفتارمالیشخصیزناناسترالیاپرداختند؛دراینبین،دانشمالیوسوادمالیدربهبودعملکردمالیجامعههدف،تاثیرمثبتومعنادارداشتند.تانگوبیکر[xix] (2016) درپژوهشخودبهبررسیارتباطبیناعتمادبه­نفس،دانشمالیورفتارمدیریتمالیدربینافرادبالغدر آمریکاپرداختندونشاندادندکهارتباطمستقیموغیرمستقیممیاناعتمادبه­نفسوعملکردمدیریتمالیوجود دارد.

سرمایه‌گذاری در بازارهای مالی یکی از مهم‌ترین عوامل رشد و توسعه اقتصادی در هر کشوری است وباید در بازار سرمایه هر کشور تلاش شودتا سرمایه­گذاری در اوراق بهادار به یک فرهنگ عمومی تبدیل شود. ازآنجایی‌که هدف از هر سرمایه­گذاری در بورس اوراق بهادار، دست­یابی به بازده مورد انتظار و حتی افزایش آن است، بایستی تصمیم‌گیری‌های مناسبی از سوی فرد سرمایه‌گذاراخذشده و رفتار مالی بجایی را از خود نشان دهد. همچنین؛ بمنظور کارایی بازار سرمایه، نمی‌توان از طریق به‌کارگیری اطلاعات موجود به پیش­بینی آینده پرداخته و به بازده­های مازاد بااهمیتی دست‌یافت، ولی توجه به مشاهده واکنش­های نادرست و غیرمنطقی سرمایه­گذاران نسبت به اطلاعات جدید که عمدتاً ناشی از سواد مالی پایین و خصوصیات رفتاری آن‌هاست، در بازارهای اوراق بهادار، لزوم پژوهش در این زمینه اهمیت می­یابد. همچنین مفهوم مالی رفتاری در مقایسه با دیگر تئوری‌های مالی مفهوم نسبتاً جدیدی است. در کشورهای درحال‌توسعه، مالی رفتاری به‌طور وسیعی جهت کشف رفتارهایی که تصمیمات سرمایه­گذاری را تحت تأثیر قرار می­دهد، کاربرد دارد. به‌هرحال، مالی رفتاری کاربرد محدودتری برای بازارهای کشورهای درحال‌توسعه یافته دارد. این پژوهش با این دید انجام می­شود که خصوصیات رفتاری و سواد مالی می‌تواند رفتار مدیریت مالی را پیش­بینی کند. همچنین این پژوهش از این لحاظ منبع خوبی برای سرمایه‌گذاران حقیقی است که به آن‌ها کمک می‌کند که روند بازار سهام را قبل از تصمیم­گیری به‌خوبی تجزیه‌وتحلیل کنند. درنهایت این پژوهش فرصت خوبی برای نویسندگان و محققان جهت درک نظری و عملی از بازار سهام و تئوری­های مالی رفتاری فراهم می­آورد. با عنایت به مطالب فوق‌الذکر، پیداست که در تحقیقات مالی کشورمان جای چنین تحقیقاتی خالی است. لذا مدیران، ذینفعان و سازمان بورس اوراق بهادار می­توانند از نتایج این پژوهش استفاده کنند.

موادوروشها

باتوجه به هدف پژوهش حاضر که طراحی نقش خصوصیاترفتاری و سواد مالی سرمایه­گذاران حقیقی بر  رفتار مدیریت مالی در بازار سرمایه ایران بوده، طرح تحقیق از نوع کیفی با روش گراندد تئوری است.

جامعه آماری تحقیق،اساتید رشته­های حسابداری، مدیریت بازرگانی و مدیریت مالی در دانشگاه­های کشور و مدیران و کارشناسان ارشد تالار بورس تهران انتخاب شدند و مورد مصاحبه عمیق قرار گرفتند. این انتخاب و انجام مصاحبه، تا رسیدن به اشباع نظری ادامه یافت و پس از آن متوقف شد. خصوصیات مورد نظر برای خبره­بودن افراد، شامل موارد زیر بود: اشراف به مبحث رفتار مدیریت مالی، اشراف به مبحث بازار سرمایهو اشراف به مباحث شخصیتی و رفتاری در مدیریت بود.

به منظور نمونه­گیری در این بخش با توجه به اهمیت موضوع پژوهش تلاش گردید؛ طیفی از آگاهان کلیدی در زمینه رفتار مدیریت مالیانتخاب شوند که با توجه به حاکمیت رویکرد کیفی از روش نمونه­گیری"گلوله برفی" استفاده شد. به عبارت دیگر، از نمونه گیری نظری استفاده شد. منظور از نمونه گیری نظری نوعی نمونه گیری هدفمند بوده که تمرکز آن بر تدوین نظریه است. به عبارت دیگر پژوهشگر از طیف افراد بالقوه برای مشاهده، کسانی را انتخاب می­کند که بتوانند در فرآیند گردآوری، خزانه داده های مورد نیاز را غنی نمایند تا امکان ساختن نظریه فراهم شود (بازرگان­هرندی، 1397).در نهایت؛20 نفر انتخاب گردیدند.

روش گردآوری اطلاعات» نظریه داده بنیاد

گلاسرواستراوس[xx]براینخستینبارراهبردنظریهپردازیدادهبنیاد[xxi]رابهجامعهعلمیمعرفیکردند(حق­گویان و همکاران، 1394). براساسنظراستراوسوکوربیننظریهمبناییعبارتاستازآنچهکهبهطوراستقراییاز مطالعهپدیدهایبهدستآیدونمایانگرآنپدیدهاست.رویهنظریهمبنایییکروشتحقیق کیفیاستکهیکسلسلهرویههایسیستماتیکرابهکارمیگیردتانظریه­ایمبتنیبراستقرا دربارهپدیدهایایجادکند(استراوس و کوربین، 1390). تئوری بنیادی با شروع آفرینش نظریه به روش استقرایی و تلاش برای درک درست و احساس مناسب از وقایع روزمره، تلاش می­کند برای درک دنیای مشارکت کنندگان، آن طور که خود آنان ساخته­اند، بین مفاهیم ارتباط برقرار کند و از وقایع و امور مادی، مفاهیم انتزاعی ایجاد کند که شاید با پژوهش های کمی به دشواری قابل انجام است. تئوری داده بنیاد یا همان نظریه زمینه ای مستلزم آن است که فرد سازه­ها و قوانین را مستقیماً از داده­های بی­واسطه که گردآوری کرده است، استخراج ­کند؛ نه از پژوهش­ها و نظریه­های قبلی که وجود دارد (گال و همکاران، 1393). بنابراین محقق، پروژه را با یک نظریه قبلی در ذهن آغاز نمی­کند، بلکه محقق اجازه می دهد تا نظریه از اطلاعات و داده­ها پدیدار شود، نظریه مشتق شده از داده­ها به احتمال زیاد شبیه به واقعیت است، تا یک نظریه به دست آمده از کنار هم قرار دادن یک سری از مفاهیم بر اساس تجربه یا صرفاً از طریق حدس و گمان، به دست آید. 

در این پژوهش از تئوری بنیاد هم به عنوان یک روش تحقیق و هم به عنوان یک روش تجزیه و تحلیل استفاده می­شود. زیرا به دلیل فقدان یک چارچوب نظری منسجم و قوی در خصوص « مدلسازی نقش خصوصیاترفتاری و سواد مالی سرمایه­گذاران حقیقی بر  رفتار مدیریت مالی در بازار سرمایه ایران »، محقق از آن به عنوان یک روش تحقیق و سپس به دلیل استفاده از مصاحبه­های نیمه ساختارمند مبتنی بر تئوری داده بنیاد، به عنوان یک روش تجزیه و تحلیل بهره برد.

با استناد به رهیافت نظام مند و به منظور استحصال داده های مورد نیاز جهت تبیین مدل پارادایم و دستیابی به تئوری نهایی، مصاحبه های انجام شده با استفاده از تکنیک تحلیل محتوا در طی سه مرحله کد گذاری (کدگذاری باز[xxii]، کد گذاری محوری[xxiii]و کدگذاری انتخابی[xxiv]) (استراوس و کوربین، 1390)؛ انجام و سپس کدها و محورهای اساسی شناسایی می شوند.

شکل 1- مدل پارادایمی

فلیک، مترجم: جلیلی، 1397

براساس رهیافت نظام­مند تئوری داده بنیاد، برای تحلیل داده­های کیفی گردآوری شده، جهت تدوین نظریه باید سه مرحله کدگذاری را پشت سر بگذارد و به عرضه پارادایمی منطقی یا تصوری از یک نظریه در حال تکوین بپردازد(بازرگان هرندی، 1397). فرآیند انجام تئوری بنیادی در این پژوهش در قالب ابعاد مدل پارادایم به شرح زیر است:

• پدیده : این مقوله (پدیده[xxv]) همان برچسبی مفهومی است که برای چارچوب یا طرح بوجودآمده، درنظرگرفته می‌شود. بر اساس مدل پارادایم پدیده به عنوان طبقه محوری در فرایند پژوهش و ارتباط آن با سایرطبقات در نظر گرفته می شود. این ارتباط درپنج عنوان به شرح ذیل می‌تواند تحقق داشته باشد که در ادامه به اختصار توضیح داده شده است.
• شرایط علی: آنچه باعث ایجاد و شکل­گیری پدیده یا طبقه محوری می شود را شرایط علی[xxvi] گویند. این شرایط را مجموعه‌ای از عوامل به همراه ویژگی­های‌شان تشکیل می دهند.
• شرایط زمینه ای: به مجموعه ای از مفاهیم، طبقه ها یا متغیرهایی شرایط زمینه ای گویند که برکنش­ها و تعاملات تاثیر می­گذارند. شرایط زمینه ای[xxvii] در برابرشرایط علی که مجموعه ای از متغیرهای فعال است قرار دارد. تفکبک متغیرهای زمینه ای از متغیرهای علی بسیار مشکل است.
• شرایط مداخله گر: شرایط مداخله‌گر[xxviii]، شرایط ساختاری هستند که مداخله سایر عوامل را تسهیل یا محدود کرده و کنش ها و تعاملات از آن ها متاثرمی­شوند.
• راهبردها: به کلیه اقدامات خرد و کلان که در راستای کمک به بهبود و تقویت شکل گیری فرآیند مورد بررسی می پردازند راهبرد[xxix] گفته می­شود.
• پیامدها: برخی از متغیرها بیانگر نتایج و پیامدهایی[xxx] هستند که در اثر اتخاذ راهبردها به وجود می‌آیند(استراوس و کوربین، 1390).

روش تجزیه و تحلیل داده­ها در مرحله کیفی: درنظریهدادهبنیاد،روشتحلیلاینگونهاستکههرقسمتازداده­ها،بلافاصلهبعدازگردآوریآنقسمت(بهطورموازی) موردتحلیلقرارمیگیرد. سپسمحققرهنمودهاییرااز تحلیلداده­هایاولیه،برایدسترسیبهدادههایبعدیدریافتمیکند. اینرهنمودهامیتواننداز مقوله­هایتوسعهنیافته،خلأهایاطلاعاتیویاافرادیکهنسبتبهپدیدهبصیرتکافیدارند، حاصلشود.پسازکسباینرهنمودها،پژوهشگربرایگردآوریدادههایدیگرواردمحیط پژوهشمیشود.فرآیندزیگزاکیدرگردآوریوتحلیلداده­هاتازمانیپیشمی­رودکه پژوهشگربهاشباعطبقاتدستیابد(دانایی­فرد و اسلامی، 1390).

درنظریهمبنایی،تجزیهوتحلیلازسهنوعکدگذاریتشکیلشدهاستکهعبارتاستاز:

1. کدگذاری باز، 2. کدگذاری محوری و 3. کدگذاری انتخابی(استراوس و کوربین، 1390).

کدگذاری باز: کدگذاریباز،فرآیندیتحلیلیاستکهازطریقآن،مفاهیم،شناساییشدهوویژگیهاوابعادآنهادردادههاکشفمیشوند(دانایی­فرد و امامی، 1386). درضمنکدگذاریباز،داده­هابهبخش­هایمجزاخردمیشوندوبرایبهدستآوردنمشابهت­هاوتفاوت­ها،بادقت بررسیم­شوندوپرسش­هاییدربارهپدیدههاکهداده­هاحاکیازآنند،مطرحمیشوند. کدگذاریِبازبخشیازتجزیهوتحلیلاستکهبهصورتمشخصبهنامگذاری (مفهوم پردازی) ومقولهبندیپدیده­هاازراهبررسیدقیقداده­هامی­پردازد(استراوس و کوربین، 1390).

کدگذاری محوری: کدگذاریمحوری،فرآیندربطدهیمقوله­هابهزیرمقوله­هاوپیونددادنمقوله­هادرسطح ویژگی­هاوابعاداست. اینکدگذاری،بهایندلیلمحورینامیدهشدهاستکهکدگذاریحول محوریکمقولهتحققمییابد.دراینمرحله،نظریهپردازدادهبنیاد،یکمقولهمرحلهکدگذاری بازراانتخابکردهوآنرادرمرکزفرآیندیکهدرحالبررسیآناست( به عنوان پدیده مرکزی) قرارمیدهدوسپس،دیگرمقوله­هارابهآنربطمی­دهد.اینمقوله­هایدیگرعبارت­استاز:شرایطعلی،راهبردها،شرایطزمینهای،شرایطمداخله­گروپیامدها.اینمرحلهمشتملبرترسیمیکنموداراستکهالگویکدگذاری[xxxi] نامیده می شود. الگوی کدگذاری، روابط فیمابین شرایطعلّی،راهبردها،شرایطزمینه­ایومداخلهگروپیامدهارانمایانمی­کند(دانایی­فرد و امامی، 1386).

کدگذاری انتخابی: دراینمرحلهشرایطمختلفیکه(طبقات)درمرحلهکدگذاریمحوریبیانشدهاست،باهم ادغاممیشوندوتجزیهوتحلیلکلیصورتمی­گیرد. براییکپارچهسازی،دورویهوجوددارد:

• بهکارگیرییکروایتبراساسروابطمدلپارادایمحولمقولهمحوری؛
• ارائهقضایاینظریبراساسمدلپارادایم(دانایی­فرد و اسلامی، 1390).

قضیههاینظری،بیانگرروابطتعمیمیافتهبینیکطبقهومفاهیمآنباطبقاتمعیناست. قضیه­ها،متضمنروابطمفهومیهستند،درحالیکهفرضیه­هامستلزمروابطسنجشپذیرهستند. چونرویکردنظریهدادهبنیادروابطمفهومیتولیدمیکند،نهسنجشپذیر،لذابهکارگیری اصطلاحقضایامرجحاست. درقسمتقضایارابطهبینطبقاتاصلیموردبررسیقرارمیگیرد. پژوهشگرانبرایتبدیلپژوهشکیفیبهپژوهشکمیقضایایپژوهشی (که سازه، عناصر سازنده آنهاست) را به فرضیه(کهمتغیرها،عناصرسازندهآنهاست) تبدیلمیکنندتازمینهآزمونآنهابه­صورتکمیفراهمگردد.درقسمتفرضیههابایدرابطهطبقاتفرعیباهمبررسی شود(دانایی­فرد و اسلامی، 1390).

 نرم­افزار مورد استفاده برای تجزیه و تحلیل داده­ها، نرم افزار نرم افزار مکس.کیو.دی.ای با نام «MAXqda2018» می­باشد.

یافته­ها

در بخش کیفی پژوهش، محور اصلی سؤالات پژوهش مربوط به کاوش و اکتشاف عوامل متأثر در خصوص ابعاد، مولفه­ها و شاخص­های مربوط به رفتار مدیریت مالی به عنوان اصلی مفهوم اصلی بود. برای نیل به این موضوع،در مرحله اول،مقوله‌های اصلی و مؤلفه‌های فرعی بر اساس کدگذاری باز و محوری داده‌های حاصل از مصاحبه‌های عمیق و اکتشافی با خبرگان کلیدی و انجام پالایش کدهای مفهومی ارائه می‌گردد. بر این اساس برای انجام کدگذاری باز و محوری در مرحله اول،داده‌ها در سطح جمله و عبارت برای هر یک از مصاحبه‌ها موردبررسی قرار گرفت و کدهای مفهومی از رونوشت مصاحبه‌ها استخراج شدند.در مرحله‌ی بعدی با انجام پالایش و عمل کاهش،این مؤلفه‌ها در قالب مقوله‌های فرعی سازمان‌دهی و با بررسی مستمر نام‌گذاری شدند. به‌منظور اطمینان از سازمان‌دهی مناسب هر یک از مفاهیم و مقولات،مجدداًرونوشت مصاحبه‌ها وارسی شد؛و با مرور این مقوله‌ها به‌منظور رسیدن به اشباع منطقی برای مقوله‌های اصلی و مقوله‌های فرعی صورت گرفت. کدگذاری باز و محوری، زمانی متوقف گردید که یک طبقه‌بندی معنا­دار پس از چندین بررسی درباره رونوشت مصاحبه‌ها حاصل شد. به‌طور کلی از تحلیل داده‌های کیفی پژوهش در مرحله کد­گذاری 275، کد مفهومی اولیه حاصل شد. پس از بررسی و مطابقت این کدها و حذف کدهای تکراری،کدهای مشترک احصا گردید، نحوه‌ی کدگذاری مصاحبه‌های 4نفر از مشارکت‌کنندگان در مصاحبه‌های عمیق و انفرادی را که از متن نمونه مصاحبه‌های استخراج ‌شده‌اند را نشان می‌دهد.

مصاحبه شماره 1

...ازموانعوچالش‌هایسازمانیوغیرسازمانیمؤثربررفتارمدیریتمالیسرمایه‌گذارانحقیقیبازار سرمایهمی‌توانبهاینموارداشارهنمودکهسرمایه‌گذار،یکحادثهیاواقعه‌یاخیرویاشرایطایجادشدهدرکوتاهمدترابهآیندهیابلندمدتتعمیممی‌دهد. درچنینحالتیسرمایه‌گذار،امروزکاریراانجاممی‌دهدکهافرادپیروزبازاردیروزانجامدادهبودند. همچنینسرمایه‌گذارانبیشازحدمطمئن،ایناحتمالراکهارزیابی‌هایشخصیآنانازارزشاوراقبهادار،درست‌ترودقیق‌ترازارزیابی‌هایدیگراناست،بیشازاندازهتخمینمی‌زند... ازجملهاقداماتیکهمنجربهتسهیلروندایفایخصوصیاترفتاریسرمایه‌گذارانحقیقیبازار سرمایهمی‌گردندمی‌توانبهاینموارداشارهنمودکهفردهنگامخریدیکمحصولیاخدمات،آنراباخریدهایدیگرمقایسه ‌کند،فردازبودجهیاطرحهزینه‌هایخودفراترنرودوحسابشدهخرجکند،فردتمامصورتحساب‌هایخودرابهموقعپرداختکندوفردسندکتبییاالکترونیکیازهزینه‌هایماهانهخودنگهداریکند...

مصاحبه شماره 8

...اطلاعاتمالیوحسابداری،اطلاعاتازروندشاخصدربازارسهام،اطلاعوآگاهیازوضعیتمعاملاتدربازارسهاموآگاهیازاطلاعاتمنتشرشدهازسمتشرکت‌هایموجوددربازارسهامازعواملزمینه‌اییامحیطیمی‌باشندکهسوادمالیسرمایه‌گذارانحقیقیبازار سرمایهراتحتتأثیرقرارمی‌دهند... آموزشسرمایه‌گذاریدرمدارسودانشگاه‌ها،آموزشمدیریتمالیدررسانه‌هاوبرگزاریدوره‌هایآموزشمالیوسرمایه‌گذاریازجملهاقداماتخردوکلانیمی‌باشندکهدرراستایبهبودرفتارمدیریتمالیسرمایه‌گذارانحقیقیمی‌توانانجامداد.

مصاحبه شماره 13

...بازار سرمایهمانندهربازاردیگریاصولوشرایطویژه‌ایداردکهبادرنظرگرفتنوعملبهایناصولپایه‌ایمی‌توانبهسرمایه‌گذاریوخریدوفروشسهاماقدامکردهوهمچنین،بهدرکواقعیازمسائلموجوددربورسرسید. اصولاًسرمایه‌گذارانبایدبررسی‌هایوسیعیدرموقعخریدیافروشسهامانجامدهند؛زیراآنهانقدترینداراییخودرابهسهامتبدیلمی‌کنند. اگرآنهابدونتوجهبهیکسریازعواملبهسرمایه‌گذاریاقدامکنند،نتایجمطلوبیازسرمایه‌گذاریعایدشاننخواهدشد. افرادممکناستبرایبهدستآوردناطلاعاتبهدنبالافرادآگاهمحیطاجتماعیخودباشند... سیاست‌هایاقتصادیاتخادشدهتوسطدولت،برقراریتناسبمیانسیاست‌هایتقسیمسودباانتظاراتسرمایه‌گذارانواحساسامنیتزیاددرموردوضعیتمالیفعلیوهمچنینآیندهازجملهمواردیمی‌باشندکهازتوجهبهرفتارمدیریتمالیسرمایه‌گذارانمنتجمی‌شود.

مصاحبه 20

...مدیریتریسکیکیازاقداماتیاستکهجهتبهبودرفتارمدیریتمالیسرمایه‌گذارانحقیقیدربازار سرمایهبایستیانجامپذیردوشاملمواردیمانندتقسیمسرمایهبورسیبهچندبخش،محاسبهنسبتریسکبهبازدهدرمعاملاتوهمچنینمحاسبهحدسودوضررمعاملاتمی‌باشد... سودآوریشرکت‌هایپذیرفتهشدهدربورساوراقبهادارتهرانبررفتارسرمایه‌گذاراندرتصمیمآن‌هابهخریدوفروشسهامتأثیرگذارهستند. باتوجهبهنسبتقیمتسهامبهسودآنکهبالاترینتأثیررابرسودآوریسرمایه‌گذاریداردمی‌توانبارعایتبهترایننسبتومتعادلنگهداشتنآنشرایطرابرایورودسرمایه‌گذارانفراهمکرد. سودپیش‌بینیشده‌یهرسهمدرسالآیندهموردتوجهقرارگیرد؛درسرمایهگذاریهاتنوعلحاظگردد؛میانسیاست‌هایتقسیمسودباانتظاراتسرمایه‌گذارانتناسبحاصلگردد.

توصیف داده‌ها بر اساس کدگذاری باز

یافته‌های بخش کیفی در قالب یافته‌های حاصل از نتایج کدگذاری با رویکرد تحلیل مضمون و مفاهیماز داده‌هااست.ابتدایی‌ترین کار در این مرحله کدگذاری باز است. بر این اساس مفاهیم مشترک از واحدهای ضبط احصا شد و کدهای مشترک شمارش شد. جدول (1) فراوانی درصد پاسخ‌دهندگان خبرگان در مصاحبه‌ها به مهم‌ترین مقوله‌ای حاصل از کدگذاری باز در می‌پردازد.

جدول (1) نتایج کدگذاری باز وشماره کد مصاحبه‌شونده به هر یک از عوامل از نظر خبرگان

منبع: یافته های پژوهشگر

جدول  (2) مؤلفه­ها و شاخص­های مدل

منبع: یافته های پژوهشگر

مدل حاصل از تحلیل کیفی بصورت زیر نمایش داده می­شود:

شکل 2- مدل پارادایمی حاصل از نظر خبرگان

منبع: یافته های پژوهشگر

شکل 3- مدل پارادایمی پژوهش

منبع: یافته های پژوهشگر

بحث و نتیجه­گیری

اقتصاددانانمتخصصدرزمینهروان‌شناختیبراهمیتتوجهبهسوابقروانیبرایتوضیحرفتارمالیتأکیددارند (یزدانی و همکاران، 1397). برایجبرانناکارآمدیرفتارمالیافراد،درابتداادبیاتاقتصادیتمرکزبرتحقیقاتدرحوزهارتباطبین دانشمالیتوسطتحصیلاتمالیورفتارمالیفردیداشت (لوساردی و میتچل^[xxxii]، 2014).دراثرتغییروتحولاتاقتصادیومالی،لازماستافرادنیزازآگاهی­هاوتوانمندی­هایخاصی، برایمواجههباپیچیدگی­هایبهوجودآمده،برخوردارباشند. درچنینشرایطی،باوجودتنوع،پیچیدگیبازارهای مالیوتحولاتسریعدرآن،داشتنمهارت­هاوروش‌هایمدیریتامورمالی،برایجمع­آوری،تجزیه‌وتحلیلو استفادهاطلاعاتمالیودریک‌کلام،داشتنسوادمالی،ضروریخواهدبود (ونرویژ و لوساردی^[xxxiii]، 2011).وجودسرمایه­گذاریسنگیندرآموزشمالی،بسیاریکشورهاپیشرفت­هایکمیدردانشمالیتجربهکردند (سازمانهمکاریوتوسعهاقتصادی^[xxxiv]، 2013). دوبعددانشمالی،دانشمالیعینیوذهنی،نقش­هایمتمایزدر رفتارمالیایفامی­کنند؛ یعنی،دونفرباسطحیکسانیازدانشمالیعینیمی­توانند،ارزیابی­هایذهنیمختلفی ازسطوحدانشخودداشتهباشندکهمنجربهنتایجمختلفرفتاریمی­شود.درمواردخاص،دانشمالیذهنی مؤثرترازدانشمالیعینیدرتعیینرفتارمالیاست (الگود و والستاد^[xxxv]، 2013 و هادار و همکاران^[xxxvi]، 2013).هدف از پژوهش حاضر، طــراحی مدل نقش خصوصیاترفتاری و سواد مالی سرمایه­گذاران حقیقی بر رفتار مدیریت مالی در بازار سرمایه ایران بوده، طرح تحقیق از نوع کیفی با روش گراندد تئوری بوده­است. با استفاده از روش نمونه­گیری" گلوله برفی"  با 20 نفر از اساتید رشته­های حسابداری، مدیریت بازرگانی و مدیریت مالی در دانشگاه­های کشور و مدیران و کارشناسان ارشد تالار بورس تهران، مصاحبه عمیق انجام گرفت. نتایج نهایی حاکی از آن بوده که مدل نقش خصوصیاترفتاری و سواد مالی سرمایه­گذاران حقیقی بر  رفتار مدیریت مالی دارای 18 بعد بشرح شرایط علی (1. باورهای شخصی، 2. ویژگی‌های شخصیتی، 3. خصوصیات رفتاری، 4. سواد مالی)، شرایط زمینه­ای (5. ارزش‌های شخصی و اجتماعی، 6. عوامل هیجانی، 7. اطلاعات و آگاهی، 8. هوش مالی)، شرایط مداخله­ای (9. مؤسسات مالی، 10. ارتباط کلامی، 11. اضطراب مالی، 12. تورش‌های رفتاری)، راهبرد (13. مدیریت ریسک، 14. تصمیمات سرمایه‌گذاری، 15. آموزش سواد مالی) و پیامد (16. سودآوری سرمایه‌گذاری، 17. امنیت مالی و 18. رضایت سرمایه‌گذاران)بود.

تائیدیه اخلاقی

مصاحبه­هاینیمه­ساختار یافته این پژوهش با هماهنگی و همکاری صادقانه اساتید و خبرگان محترم اجرا شد. این مصاحبه­ها با تعیین وقت قبلی بوده و خبرگان انتخابی با میل و رغبت در پژوهش شرکت داشتند

تضاد منافع

نتایج این پژوهش با منافع هیچ سازمان و یا افرادی تعارض ندارند.

منابع مالی

منابع مالی تمام منابع مالی این پژوهش را محققین آن تهیه و مصرف کرده­اند.

[1]گروه حسابداری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بین المللی خرمشهر، خرمشهر، ایران.   Gheysari1102@gmail.com

[2] گروه حسابداری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد مسجد سلیمان،،مسجدسلیمان، ایران.(نویسنده مسئول)A.k.salehi@iaumis.ac.ir

[3]گروه اقتصاد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز ،اهواز، ایران.Dr.ghobadi@gmail.com

[i]Grounded Theory

[ii]White Noise

[iii]Mien and Thao

[iv]Shih and Ke

[v]Giesler and Veresiu

[vi]Batty et al

[vii]Agarwal and Mazumder

[viii]Benjamin et al

[ix]Conlin and et al

[x]Cognitive psychology

[xi]Personality psychology

[xii] Feng and et al

[xiii]  Grohmann, Klühs and Menkhoff

[xiv] Bellofatto, D’Hondt and De Winne

[xv]Grohmann

[xvi]Xu et al

[xvii] Mounaaand Anis

[xviii]Farrel et al

[xix]Tang and Baker

[xx] Glaser And Strauss

[xxi] Grounded Theory

[xxii]Open coding

[xxiii]Axial coding

[xxiv]Selective coding

[xxv]Phenomenon

[xxvi]Causal Conditions

[xxvii]Context

[xxviii]InterveningConditions

[xxix]Strategies

[xxx]Consequences

[xxxi] Coding Paradigm

[xxxii] Lusardi and Mitchell

[xxxiii]VanRooij, M. and Lusardi, A.

[xxxiv] Organisation for Economic Development and Cooperation

[xxxv]Allgood, S. & Walstad, W.

[xxxvi] Hadar, Sood and Fox